Alper Kanca’nın hazırlanması ve yayımlanması için büyük gayret sarf ettiği “Alet İşler” isimli kitap, 41 müellifin 44 makalesinden oluşan toplam 564 sayfalık harika bir kaynak. Kitabın başındaki “Önce el aletleri şekillendirdi sonra aletler tüm dünyamızı” kelamları çok kıymetli bir noktayı işaret ediyor.
Masamın üstü kitaplarla dolu, bu hafta hangisinden bahsetsem diye düşünüyorum, kimilerine bir türlü sıra gelmiyor. Yaşadığım günler, günlük olaylar, hangisine öncelik vermem konusunda beni bir epey zorluyor. Lakin “Nasıl olsa bunlar kitap ortadan kaybolacak değiller, biraz demlensinler şüphesiz bir gün sıra onlara da gelir!” kanısı biraz olsun yüreğimi hafifletiyor.
Bugün sizlere 10 Aralık 2022 günü tanıtımı yapılan bir kitaptan kelam etmek istedim. Büyük emeklerle toplanan geniş bir koleksiyon ve araştırma sonrası kitap hâline getirilen el aletleri. Kanca A.Ş. İdare Şurası Lideri Alper Kanca’nın gerek hazırlanması gerekse yayımlanması için büyük gayret sarf ettiği “Alet İşler” isimli kitap, 41 muharririn 44 makalesinden oluşan toplam 564 sayfalık kusursuz bir kaynak. “Alet İşler” kitabının bir de “Dünyamızı Biçimlendiren Nesneler” adlı alt eki var. Kitabın başındaki “Önce el aletleri şekillendirdi sonra aletler tüm dünyamızı” sözleri çok kıymetli bir noktayı işaret ediyor. Bence hepimizin kulağına küpe olması gereken kelam ise; “Alet İşler Dünya Tümden Değişir” logosu.
Bakır döğen usta
Üretimin aşamaları
Alper Kanca, Kanca El Aletleri A.Ş. ismine yazdığı “Takdim Niyetine” başlıklı yazısında bir anısından bahsediyor; “1980’lerde yurt dışında öğrenciyken babamın iş seyahatlerine katılırdım. Almanya başta olmak üzere, babamla Avrupa’nın birçok ülkesinde düzinelerce fabrika gezdim. Ziyaret ettiğimiz fabrikaların birçoklarında beni cezbeden konu, kurumsal tarihlerine gösterdikleri hürmetti. Bu firmalar, birinci eserlerini gururla sergiliyor. Kuruluş tarihlerinden bu tarafa hangi kademelerden geçtiklerini ve üretimde kullandıkları teknolojiyi konuklarına gösteriyorlardı.” (s. 11)
Ne kadar değerli bir tespit, bir kurum sadece ürettiği mamuller ile değil, üretimin başlangıcından günümüze kadar geçen basamakları gerek çalışanlarına gerekse o üretim tesisini gezen müşterilerine gösterdikleri takdirde büyük bir itibar sağlarlar. Hiçbir şeyin ansızın ve talih yapıtı olmadığını gösteren en kıymetli yatırım; geçmişin kademelerinin gösterildiği, eski tarihli dokümanların sunulduğu yerlerdir. Vakit zaman benim de gezdiğim bu cins stant yerlerinin tartısı bırakın ziyaret mühletini, tüm hayatınız boyunca aklınızdan çıkmayacak bir anı yaratmaktadır.
Alper Kanca’nın sözleri ben de geçmişe dönük bir anımın canlanmasına yol açtı. 19-23 Eylül 1994 günleri ortasında yapılan II. Müzecilik Semineri’nde bu mevzuda “Bir Toplum İçin Gelecek Yaratmada Müzelerin Yeri” isimli bir bildiri sunmuştum. Vakit zaman bu makalemi okur ve üzülürüm, her ne kadar müzecilik konusunda biraz kıpırdansak da yaklaşık otuz yıl evvel önerdiğim atılımların çok çok gerisindeyiz. Zira bu işler kamu eliyle yapılmaz, bürokrasi işin içine karışırsa sonuç alışılmışın tekrarı olur. Müze, müzecilik, koleksiyon, stant heyecan ve sevgi işidir. Bürokrasinin ise heyecana tahammülü yoktur. Heyecan duyan ve farklı bir şeyler yapmak isteyen beşerler, bulundukları makamları tehdit edeceği niyetiyle ne yazık ki bürokratlar tarafından kabul görmezler.
Rende kullanan usta
El Aletleri Müzesi
Alper Kanca’nın gençliğinde şahit olduğu bu kurumsal birikim onun için bir tutku olur. Öğrencilik yıllarından beri en yakın dostlarından olan Bayram Çiçek’e mevzuyu anlatır. Emeli bir “El Aletleri Müzesi” kurmaktır. Tek bir aletle başlayan toplama faaliyeti kısa vakit içinde yüzlerce nesneyi kapsayan varlıklı bir koleksiyona dönüşür. Ekseriyetle Osmanlı Devleti coğrafyasına ilişkin, özelde ise günümüz Türkiye sonlarına odaklı el aletlerini koleksiyona katar. Giderek genişleyen koleksiyonlarını görmek isteyenleri fabrikasında ağırlamaya çalışır. Lakin sergilenen aletlerin açıklayıcı bilgileri gündeme gelince, büyük bir eksiklik olduğunu fark eder. Yurt dışı literatüründen faydalanarak ağır bir çeviri faaliyetine girişir. Çeviri edilen kitaplarda bizim aletlerimiz ile ilgili çok az bilgi olduğunu görür. Kendi işimizi kendimizin görmesi ve bu mevzuda yapılan araştırmalara dayanak olunması gayesiyle “Ülkemiz el aletleri” hakkında bir kitap hazırlanmasına karar verilir.
Bu sırada Zeytinburnu Belediyesi’nin yayımladığı “Z” isimli mecmua ilgilerini çeker. Mecmuanın editörü Akif Kuruçay ile bağlantı kurarak kitap çalışmasına başlanır. Akif Kuruçay’ın editörlüğünde, Ömer Onay’ın grafik dizaynını üstlendiği “Alet İşler” kitabı hazırlıkları böylelikle başlar.
Muhtemelen editör tarafından kaleme alınan “El” isimli makale ile başlayan kitap, çabucak her dakika kullandığımız “Elin” yeteneklerini anlatmakta; “‘El birinci Alettir’ denildiğini duymuşsunuzdur. Üzerinde pek düşünmeden bu fikri makul buluruz. Sözleri, sözleri çok sorgulamayız. Halbuki gündelik hayatta elin gerçek bir alet işlevi gördüğü çok az durum vardır. Bu türlü anlarda bile el tek başına son derece verimsizdir; pek az güç üretebilir ve cildin narinliği biteviye tekrar eden harekete imkân tanımaz.” (s. 17)
Geçmişin anıları
Bu zafiyetinin farkına varan insan aklını kullanılır ve tabiattan yardım ister. Taşın darbeye karşı direncini, kısmın sağlayacağı uzunluğu, onların oluşturduğu gücü kullanır. Her şey elin kullanımı ile başlar. Baş parmak ve işaret parmağının oluşturduğu birliktelik, avuç içi ile parmakların hal verme hareketi çömlekçinin aletidir. Tabiatı itibariyle iki el birlikte çalışabilir, birlikte tıpkı işi yahut farklı işleri yapabilir. İnsan alet kullanımında ve üretiminde emsalsizdir. Her ne kadar pençesi, sivri dişleri yahut boynuzları olmasa da aklını ve tabiatın ona sunduğu imkânları kullanarak yaptığı aletler ile bütün bu eksikliklerinin üstesinden gelmiştir.
Buna rağmen el vücuttan ayrılamaz; aletler üzere değildir. Vücut, vücudun yükü ve hareketi tarafından kolun sağladığı güçle, kolay bir aleti bile sınırsız durumda kullanabilir. Günümüzde insanlık çok gelişmiş ve karmaşık aletlere sahiptir. Elbette, gelişen teknoloji gelecekte çok daha gelişmiş aletlerin ortaya çıkmasına yol açacaktır. Fakat hiç unutmamak gerekir ki, tüm bu gelişmiş aletler çok da uzak olmayan bir geçmişimizi yansıtmaktadır.
İnsanlığın aletle münasebetinin hoş anıları da vardır. Sevgili dostum Dr. Mehmet Emin Birpınar çocukluk anılarından bahsederken ormancıların ormana giderken baltalarının ağzını bezle sıkıca sarmalarından kelam eder. Merak edip sorunca genç ağaçların görüp korkmamaları için onları sardıklarını öğrenir. Sanırım teknoloji geliştikçe, aletlerin çeşitliliği arttıkça böylesi hassas davranışlar da geçmişin anılarına karıştı.
Bu kadar kıymetli bir koleksiyonu oluşturan Alper Kanca’ya, yazdıkları makalelerle kültürümüzdeki kıymetli bir boşluğu dolduran tüm müelliflere, Bayram Çiçek, Akif Kuruçay, Ömer Okay ve emeği geçen herkese ihtimamlı çalışmaları için çok teşekkür ederim.
Kanca El Aletleri Müzesi’ni ziyaret etmek isteyen meraklı dostlarımızın internetten müzeye ulaşıp, seyahat için randevu almaları gerekiyor.
Akif Kuruçay (Ed.), Alet İşler, Dünyamızı Biçimlendiren Nesneler, İstanbul, 2022.
