Amin Maalouf 25 Şubat 1949 günü Melkit Katolik bir ailenin çocuğu olarak Beyrut’ta dünyaya gelir. Orta ve yüksek tahsilini Beyrut’taki Fransız okullarında tamamlar. Sosyoloji ve iktisat eğitimi alan Maalouf, babasının yolundan giderek yirmi iki yaşında gazeteciliğe başlar. Beyrut’ta yayımlanan günlük An-Nahar gazetesinde müelliflik ve yöneticilik yapar. 1975 yılında çıkan iç savaş sonrası ailesi ile birlikte Fransa’ya göç eder. Maaoluf’un ilgi çeken birinci kitabı, 1983 yılında yayımladığı “Arapların Gözüyle Haçlı Seferleri” isimli araştırmasıdır. 1986 yılında birinci romanı olan “Afrikalı Leo” yayımlanır. 1988 yılında yayımladığı “Semerkant” ününün tüm dünyada duyulmasını sağlar. Maalouf’un tiryakisi olmuş bir okuyucu olarak tüm kitaplarını okuduğumu sanırken, geçen yaz tatilimde okumadığım bir kitabına rastladım. “Doğu’dan Uzakta”yı çabucak her Maalouf kitabı üzere bir solukta okudum ve çeşitli notlar aldım, bu yazımda aldığım notları sizlerle paylaşmak isterim.
Lübnan’ın geçmişi
Lübnan tarihte var olmamış bir ülkedir. XX. yüzyıl öncesi kendini Lübnanlı olarak tabir eden hiç kimse olmadığını düşünürüm. Lübnan’ın bulunduğu alan çok erken tarihlerden beri çeşitli topluluklarca iskân edilen bir bölgedir. Bölgede hâkimiyet kurduğu bilinen eski toplum Fenikelilerdir. Bir ticaret imparatorluğu olan Fenike, bir devir Akdeniz ticaretini monopolünde tutan bir devlettir. Akdeniz’in çeşitli noktalarında koloniler kurduğu üzere, Doğu Akdeniz kıyılarında pek çok kentin kuruluşuna ön ayak olmuşlardır. Fenike, Asur, Babil ve Pers hâkimiyeti sonrası MÖ 64 yılında tüm bölge Roma İmparatorluğu hâkimiyetine geçer. Resmi lisanı Arapça olan Lübnan dinî ve etnik olarak çok karmaşık bir toplum yapısına sahiptir. Birer ticaret kenti olan Selanik, İstanbul, İzmir, İskenderiye üzere parlak bir kültür hayatına sahip olup etrafındaki ülkelerin deniz yolu ticaretinin kavşağıdır. 636 yılında yapılan savaş sonrası günümüzde bölgede bulunan Suriye, Lübnan, Ürdün ve Filistin toprakları üzerinde Müslüman hâkimiyeti tesis edilir. XII. yüzyıl başlarında bölgenin bilhassa kıyı kentleri ve Kudüs 1289 yılına kadar süren bir Haçlı İşgali yaşar. Haçlıları bölgeden kovan Memlûklar kelam konusu alanlarda bir ortada yaşamanın getirdiği avantajları ön planda tutan siyaset izler. 24 Ağustos 1516 günü Mercidâbık Muharebesi ve 22 Ocak 1517 günü Ridâniye Muharebesi sonrası bütün bölge ve Mısır Osmanlı İmparatorluğu hâkimiyetine geçer. 1918 yılı Ekim ayı başına kadar Osmanlı İmparatorluğu hâkimiyetinde kalan bölgede bulunan farklı inanç ve etnik kümeye mensup topluluklar vakit zaman merkezî yönetime isyan etseler de bir ortada yaşamaya devam ederler. Bölge İngiliz ve Fransız kuvvetleri tarafından işgal edildikten sonra ortaya büyük bir karmaşa çıkar. 1918 yılı Ekim ayı başlarında Beyrut merkez olmak üzere Şerif Hüseyin’e bağlı olarak kurulan Arap hükûmetinin ömrü bir hafta sürer. 1920 yılı Nisan ayında Lübnan, Suriye ile birlikte Fransız “Manda” idaresine devredilir.
Manda yönetimi
Manda idaresinin birinci yıllarından itibaren Fransa’nın Mârûnî taraflı siyasetleri nedeniyle giderek büyüyen bir istikrarsızlık periyodu yaşanır. Lübnan aydınlarının önderlik ettiği bağımsızlık gayretleri çabucak her defa Fransız idaresi tarafından engellenir. Bu esnada ilan edilen anayasada o güne kadar hiç görülmemiş bir biçimde dinî ayrımcılığa yer verilir. Bundan bu türlü Cumhurbaşkanı Mârûnî, Meclis Lideri Şiî, Başbakan Sünnî olacaktır. Bakanlar Şurasında Mârûnî, Sünnî, Şiî, Grek Ortodoks, Grek Katolik ve Dürzileri temsilen birer üye bulunacaktır. XVIII. yüzyılın sonlarından itibaren Lübnan ve Suriye üzerinde hayalleri olan Fransa nihayet bu emeline ulaşsa da akıl almayacak bir kaosun temellerini atmaktadır. Bunu nitekim şuurlu olarak yaptığını düşünmek zordur lakin gelecekte büyük karmaşa yaratacak bir sistemi kurmakta sakınca görmemiştir. İkinci Dünya Savaşı sırasında İngiliz ve Fransız kuvvetleri Lübnan’ı işgal eder. Bu ortada kurulan hükûmet ise 1945 yılında bağımsız Lübnan’ın gerek Birleşmiş Milletler gerekse Arap Birliği’ne üye olarak katılmasını sağlar. 1946 yılında işgal kuvvetleri Lübnan’ı terk eder. Kısa mühlet içinde ekonomik olarak kendini toparlayan Lübnan, Orta Doğu’nun en gelişmiş, refah içindeki toplumu hâline gelir. 1949 yılında İsrail’in kuruluşu ve kısa müddet içinde hudutları içindeki Filistinlilere karşı ayrımcı hareketi, çok sayıda Filistinli Müslümanın Lübnan’a göç etmesine ve Lübnan’ın demografik yapısının değişmesine yol açar. Kısa bir müddet evvel az bir farkla çoğunluğu oluşturan Hristiyanlar azınlığa düşer ve idaredeki temsil oranları tartışmaya açılır. İsrail ile Arap ülkeleri ortasındaki savaş, Lübnan’ın güçlü bir ülke olarak Arap dünyasında yarattığı rahatsızlık; ülkenin istikrarlı ömrünü tesirler ve iç karışıklık başlar.
Bir küme öğrenci
Amin Maalouf bu periyotta bir üniversite öğrencisi olarak Beyrut’ta ömrünü sürdürmektedir. Gün be gün berbatlaşan siyasi durum ve ülkenin içinde bulunduğu istikrarsızlık sonrası pek çok Musevi ve Hristiyan üzere kurtuluşu ülkeden ayrılmakta, göç etmekte bulur. “Doğu’dan Uzakta” isimli kitabı bu ayrılığın öyküsüdür.
Üniversite eğitimleri sırasında Ortodoks inancına mensup Murad’ın etrafında bir küme genç; Adam, Albert, Naim, Ramiz, Ramzi, Bilal, Semiramis ve Dunia, çabucak hepsi o günlerde moda olan komünizme ilgi duymakta, entelektüel çalışmalar yapmaktadır. Adam, Albert, Naim, daha sonra Ramiz ve Dunia Beyrut’u terk ederek öteki ülkelere yerleşirler. Bilal iç karışıklık sırasında öldürülür. Murad siyasete atılıp, çabucak her kabinede yer alan bir bakan olur. Artık neredeyse birbirleriyle irtibatları kalmamış üzeredir. Günlerden bir gün Paris’te yaşayan Adam’a bir telefon gelir. Murad’ın karısı Tania onu aramakta ve vefat döşeğinde olan Murad’ın kendisini görmek istediğini söylemektedir. Karısının ısrarı ile Beyrut’a giden Adam, Murad’ın öldüğünü öğrenir. Bu ortada aklına Murad’ın anısına toplantı yapmak için eski arkadaşlarını Beyrut’a davet etmek gelir.
İki, üç gün kalmak için, zoraki de olsa uzun yıllar sonra Beyrut’a gelen Adam, hiç ummadığı bir macera yaşar. On altı günlük bu süreçte, vakit zaman geçmişe gidip, o hoş ve gelecek beklentisi olan günleri hatırlar. Vakit tüm süratiyle akmış ve hiç de umud etmedikleri bir ömür sürmüşlerdir. Geriye bakınca umutlarının ne kadar farklı olduğunu görür ve bir iç hesaplaşmaya girişir.
Çocukluk anıları
Pek çok güçlü Beyrut’lu üzere Adam’ın ailesi de yaz aylarını Cebel’de yani dağda bulunan konutlarında geçirmektedir. Tüm arkadaşlarının da dağda birer aile meskeni bulunmaktadır. Adam küçüklüğüne dair bir anısında bu konutun yakınındaki yüksek duvarlarla çevrili bahçeyi nasıl merak ettiğini ve bir gün onu görmek için merdiven kullanarak bahçeyi ve meskeni gözetlediğini anlatır. Bu gözetleme sırasında konutun sahibi tarafından yakalanır.
“Onun yanında, kendimi birebir anda hem dört yaşında hem de yetişkin üzere hissediyordum. Sonunda ağzımdan utangaç bir ‘Evet’ çıkabildi. Çabucak düzeltti: ‘Evet Hanım! Bana Hanım diyeceksin!’ Artık vakit aşımına uğramış bu hitap biçimini o ana dek duyma fırsatım hiç olmamıştı; anlaşılan Osmanlı devrinde bir bayana kibarca hitap etme formu buydu, lakin benim, hatta annemle babamın periyodunda bildiğim kadarıyla, çok yaşlı ve görgülü birkaç kişi dışında, hiç kimse tarafından kullanılmıyordu.” (s. 402)
Gelecek için
Amin Maalouf’un kitaplarını çok severek okurum, çabucak hepsinin içinde Orta Doğu’nun Osmanlı İmparatorluğu periyoduna ilişkin bir atıf, belirli belgisiz o günlere duyulan bir hasret yatar. Altı yüz yılı aşkın bir mühlet evvel Memlûklar, daha sonra Osmanlı İmparatorluğu idaresi altında gelişen ve zenginleşen ülkeler, inancı ne olursa olsun bir ortada yaşama kültürüne erişmiş toplumlardı. Tıpkı Haçlı Seferleri sırasında olduğu üzere kendi inançlarından diğer bir inanca tahammülü olmayan Katolik Hristiyanların getirmeye çalıştığı tek taraflı idare biçimi bu coğrafyanın büyük bir kaosa sürüklenmesine neden oldu. Batı dünyası bu olumsuz tavrından ders aldı mı? Bence hayır! Günümüzde Irak’ta kurmaya çalıştığı Cumhurbaşkanının Kürt, Meclis Liderinin Sünnî, Başbakanın Şiî olmasının getirdiği karmaşa tüm Irak’ı büyük bir kaos içine sürüklemiştir. Demokrasi getiriyoruz reklamının arkasına gizlenen bu metot, giderek karmaşıklaşan, çeşitli inanç ve etnik kümelerin çoğaldığı Batı dünyasının büyük sorunlarla müsabakasına yol açacaktır. Batı dünyası Orta Doğu’yu anlamalı, insanların bin yıllardır birlikte yaşama kültürüne sahip olduğunun farkına varmalı ve bundan ders çıkartmalıdır.
Giderek küreselleşen dünyada hepimizin tıpkı kökten türediğini, aramızdaki din, lisan, renk ve ırk farkının vakit içinde ortaya çıktığını ve gelecekte hiçbir ehemmiyetinin kalmayacağını, aksi takdirde insan ırkının yok olacağını hepimiz, bilhassa de ülkelerin idaresine talip olanlar artık anlamalıdır. Anlaşılan o ki, insanlığın bir ortada yaşamayı öğrenmekten öbür bir kurtuluş yolu yok.
Amin Maalouf, (Çev. Ali Berktay), Doğu’dan Uzakta, İstanbul, 2012.
