Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – 6 Şubat 2023, bugünden tam 1 yıl evvel 04.17’de 7.7 büyüklüğündeki sarsıntı, 11 kenti enkaz yığınına çevirdi. O bölgede buna emsal son sarsıntı 1114 yılında olmuş ve 900 yıldan fazla müddettir beklenen, uzmanların daima dikkat çektiği Kahramanmaraş merkezli son zelzele meydana gelmişti. Ancak bu büyük zelzele ne yazık ki birinci ve son değildi. Dünya üzerinde pek de sık rastlanmayan bir felaket daha yaşanmak üzereydi. Saatler 13.24’ü gösterirken, birinci zelzeleden 9 saat sonra, 7.6 büyüklüğünde bir zelzele daha meydana geldi. Bu çok büyük 2 sarsıntı ortasında, 6.7 büyüklüğünde bir sarsıntı daha ve çok sayıda da artçı sarsıntı kaydedildi. 20 Şubat’ta ise saatler 20.04’ü gösterirken Hatay merkezli 6.5 büyüklüğünde bir zelzele daha yaşandı. Hiç durmayan sarsıntılar Kahramanmaraş ve Hatay başta olmak üzere bölgede derin yaralar açıyordu.
Milliyet.com.tr olarak, birinci günden beri yakından takip ettiğimiz ‘Türkiye’nin zelzele gerçeği’ ile 6 Şubat’ta bir sefer daha tanıştık. 6 Şubat’tan tam 23 gün evvel, 13 Ocak 2023’te Prof. Dr. Naci Görür ile yaptığımız röportajda, Prof. Dr. Görür, “Malatya’nın Erkenek ve Çelikhan ilçeleri ile Kahramanmaraş’ın Türkoğlu ilçelerinde yaşayanlar zelzeleye karşı hazırlıklı olmalılar” diye konuşmuştu. Prof. Dr. Naci Görür’ün büyük felaketten 23 gün evvel işaret ettiği noktada yaşananları, beklenen Büyük Marmara Depremi’yle ilgili merak edilenleri felaketin yıl dönümünde konuştuk. Prof. Dr. Görür zelzelenin dününü, bugününü ve yarınını çok özel açıklamalarla Milliyet.com.tr stüdyolarında anlattı.
PROF. DR. NACİ GÖRÜR MİLLİYET.COM.TR’NİN SORULARINI YANITLADI
Daha evvel katıldığınız bir programda Jeoloji Mühendisleri Odası’nın raporuna nazaran 18 vilayet ve çok sayıda ilçenin fay sınırları üzerinde olduğunu vurgulamıştınız. “Tedbir alınmazsa sonu Hatay ve Maraş üzere olur” dediğiniz bu noktalardaki son durum nedir?
Öncelikle bu sayı 18 değil. En az 25 kentimiz canlı fayların üzerinde kurulmuş. Ne yaşayanlar ne de lokal idareler bunun farkında değil. Asıl korkutan şey bu. Vakti geldiğinde, fayların tekerrür dönemi dolduğunda faylar kırılır ve sarsıntı üretir. Fayın büyüklüğüne, uzunluğuna nazaran de zelzele büyüklüğü değişir. Benim kelamını ettiklerim 7 ve üzeri zelzeleleri yaşayacak noktalar. Bu 25 ilin de muhatap olacağı sarsıntıların boyutu, o civardadır. Tehlike büyüktür. Herkes korkuyor fakat kimsenin aklına tedbir almak gelmiyor. Afet gelmeden evvel ne yapmalıyım demek lazım. Vakitten bağımsız, bu ülkenin her kenti farkı büyüklüklerde zelzele tehdidi altında. Çabucak ülkenin zelzele dirençli hale getirilmesi gerekiyor.
‘ÇEKTİĞİMİZ ACILARI GELECEĞE İHRAÇ EDERİZ’
Maraş sarsıntıları deprem bilimi açısından neleri değiştirdi, hangi bilgileri güncelledi. Biz Türkiye olarak neler öğrendik?
6 Şubat zelzeleleri Doğu Anadolu Fayı’nda meydana geldi. Türkiye hudutları içinde 600 km uzunluğundaki bu fay Bingöl Karlıova’dan başlar, Maraş’tan geçer, Antakya’dan Suriye’ye devam eder. Kuzey kısmı Doğu Anadolu, güney kısmı Ölüdeniz Fayı olarak isimlendirilir. Bu fayın özelliği levha hududunu belirliyor olmasıdır. Anadolu, Arap ve Afrika levhasının hududunu Doğu Anadolu Fayı oluşturur. Zelzelenin oluşum düzeneği bu levha hudutlarında gerçekleşir. Her levha hududu zelzele oluşturma bölgesidir. Güneydoğu’da olan zelzele, batı Anadolu’da levha içinde oluşan sarsıntıya benzemez. Levha hududunda olduğu için daha yıkıcı ve güçlüdür. Güneydoğu’da olan sarsıntıdan sonra Anadolu levhası güney batıya hakikat 10 metreye yakın atıma uğradı. Arap levhası, Doğu Anadolu’ya, Avrasya’ya hakikat savruldu. Harikulade bir tansiyon meydana getirdi. Doğu Anadolu etrafında zelzeleler başladı ve sakinlik dinginlik bitti. Tekrar istikrar sağlanana kadar bu bir mühlet daha devam edecek. Bu bölgenin sıradan olmadığını bilinmeli ve ona nazaran kent planlaması yapılmalı. Bunu yapmazsanız, çektiğimiz acıları geleceğe ihraç ederiz. Bizim torunlarımız bu acıları çeker.
Risk haritası çizmek isteseniz nereleri kırmızıya boyardınız?
Deprem bölgesi Hatay’dan Karlıova’ya kadar olan, eni kilometrelerce değişen zelzele neslinden Doğu Anadolu Fayı geçiyor. Hasebiyle o nesil özel bir jenerasyondur. Tamamı kırmızıdır. İzafî olarak bir yer kırmızı, bir yer kahverengi olabilir. O zonun kendisi levha sonudur. Bunu siz değiştiremezsiniz, 13.6 milyon yıl evvel jeolojik ve jeofizik yapı bu türlü şekillendi. Milyonlarca sene daha bu hareket devam edecek. Tabiatın bize gösterdiklerine ahenk sağlamak zorundayız. Bana kalsa Karlıova’dan Hatay’a kadar o yerleşim alanlarının tümünü kaldırırım. Özel bir yerde yaşıyoruz, nasıl mesken yapmak gerektiğini bilmek zorundayız.
150-200 yıl zelzele olmaz diyoruz, çoluk çocuğun geleceğini önemsemiyoruz. Halbuki ne ekersen onu biçersin. Şuurlu olursan burada hayatta kalabilirsin. Mesela burayı ABD’de oluğu üzere bilişim vadisi yapalım; konutlar 3-5 katlı olsun, çelik yapılar olsun, her yaptığımız temele izolatör koyalım. Her meskeni inşa ederken zelzele dirençli sistemler koyalım. Yeniden köy konutları yapayım oturayım dersen ölürsün!
‘ENERJİYİ TRANSFER ETMİŞ OLABİLİR’
6 Şubat’tan hem evvel hem de sonra muhtemel bir sarsıntı için Tunceli ve etrafına çok dikkat çekmiştiniz. O bölge ve Kuzey Anadolu Fayı için ne söylersiniz?
Kuzey Anadolu Fayı (KAF) bir devresellik gösterir. Ekseriyetle sarsıntıları doğudan batıya taşır. Bu döngü milattan öncesine kadar bile tespit edilmiştir. Döngüye en hoş örnek ise 1939’da Erzincan ile başlayan 1942 Niksar-Erbaa, 1943 Tosya-Ladik, 1944 Bolu-Gerede, 1957 Mudurnu, 1967 Adapazarı, 1999 Gölcük olarak geliyor. Şimdi de Marmara’yı bekliyoruz. KAF nerede bir zelzele oluşturursa, o bölgenin batısı sonraki zelzele için risk altındadır. 1999’un olacağı 1970’li yıllarda söylenmeye başlandı. Tıpkı 6 Şubat’ı, 1999’dan itibaren söylemeye başladığımız üzere. Adapazarı sarsıntısından sonra Prof. Dr. Nafi Toksöz Gölcük’e dikkat çekmişti. Artık birebir halde İstanbul için bu kelam konusu. Bitlis-Zagros jenerasyonunda tehlike kelam konusu. Hakkâri’ye kadarki alana dikkat etmek lazım. Adıyaman-Hakkâri bindirme nesli üzerinde, bu da Doğu Anadolu ile Arap platformunun hududu. Doğu Anadolu’da büyük zelzeleler olunca, büyük enerjiyi yanındaki bindirme nesline transfer etmiş olabilirler. Yanı başında büyük sarsıntı olursa öbür faylarında sarsıntı üretme süreci kısalmış olabilir.
6 Şubat’tan sonra hangi vilayetler tehlike altında? Hangi bölgelere zelzele ikazında bulunursunuz?
Marmara Bölgesi’nin güneyinde ve kuzeyinde olan vilayetler tehlike altında. Benim en fazla kaygı ettiğim, Erzincan-Bingöl/Karlıova ortası, orada Pülümür tehlikede. Bu bölge Yedisu Fayı hasebiyle çok önemli tehlikeli noktalar arasında Zira Yedisu Fayı’nın zelzele tekerrür müddeti doldu. Orada en son zelzele 1784 yılında 7.4 büyüklüğündeydi. 6 Şubat’ın da tesiriyle oraya dikkat etmek lazım. Tunceli de bu bölgede. Oraları uyarıyorum.
‘CELAL NE DİYORSA HAKLI’
Peki ya İstanbul? 6 Şubat’ta yaşananların merkez üssü İstanbul olsa, bugün ne konuşuyor olurduk? Prof. Dr. Celal Şengör’ün sarsıntı sonrası senaryolarına katılıyor musunuz?
Bu bir realite, Marmara’da sarsıntı olacak. Bugün mü yarın mı öbür gün mü bilinmez lakin olacak. 16 milyonluk kent, yüzde 60 sarsıntı dirençli değil. Belediyenin yaptığı bir çalışmaya nazaran 97 bin bina zelzelede çökecek. Onu 100 bin bina yapalım, her binaya 5 kat koyalım, 500 bin kat eder. Her katta 2 daire, 1 milyon kat, her kata 4 kişi koyalım, 4 milyon insan. 4 milyon insanın can güvenliği yok. Göçük altında kalınacaksa bu sayı yaklaşık 4 milyon olabilir. Bu türlü bir kentte can kaybı çok yüksek olur. Bina ve altyapı hasarları çok olur. Neresinden bakarsan bak, 11 ilin toplamından daha çok yıkım, afet, mevt ve yok oluş daha fazla olur. İstanbul’da sokaklar çok makûs, trafik, kalabalık çok makus. 1 sokakta 5 bina yıkılsa öndeki bina yüzünden arkadakine ulaşamazsın.
Prof. Dr. Celal Şengör ne diyorsa haklı. Marmara’da 1999’dan sonra yüzde 47. Yüzde 47 ihtimalle, 7 ve üzeri sarsıntı olabilir. 1999’a 20 koyarsan 2029 olur. Buna artı 10 eksi 10 koyabilirsiniz. En çok darbeyi yiyecek olan yerler de tarihi yarım ada ve Silivri’ye kadar olan kıyı şeridindeki 10 km genişlikteki alan. Kentsel dönüşüm bu bölgede hızlandırılmalı ve tedbir alınmalı.
‘EĞER BEN BELEDİYE LİDERİ OLSAYDIM…’
Bir kentin belediye lideri olsanız o kenti zelzele dirençli hale nasıl getirirdiniz?
Ben kenti zelzeleye hazırlamak için belediye lideri olarak tüm servisleri, sarsıntı dirençli kente uygun takımlarla doldururdum. Sarsıntı dirençli kente uygun ve yakışır bir idare şeması koyardım. Kentin yer kullanımını, imarını, iskânını, nasıl gelişmesi gerektiğini, nerede ne kadar, kaç katlı bina olacağını, neresinin yeşil alan olacağını mikro bölgeleme çalışması üzerine oturturdum. Bu yerüstü ve yeraltı özelliklerinin bilinmesi ve dataların ortaya koyularak, bu datalarla idaresini yapmakla olur. İkinci olarak halkı sarsıntı şuurlu, farkındalıklı ve kültürlü yapmazsan o kenti asla zelzele dirençli yapamazsın. Belediye lideri gerisini döner dönmez, kaçak kat çıkarlar. Bunun yolu eğitim, eğitim, eğitim. Motamot Japonya’daki üzere. O eğitim daima TV’de, billboardlarda, otobüslerde sürdürülecek. Halka tabanca bile dayasan yanlış iş yapmayacak.
Üçüncü iş altyapı, dördüncüsü yapı stoku, beş ekosistem ve etraf. Zelzele ekosistem düşmanıdır. Sarsıntı, 1 dakikada milyonlarca ton tozu atmosfere çıkarıyor ve hava kaidelerine nazaran bu tozlar askıda kalıyor. Deprem bölgesindeki insanların birçok, üst teneffüs yolu rahatsızlığı çeker. Molozları gömüyorsun; asbest, demir, çimento, toksik unsur hepsi içinde var. Yağmur yağıyor, biyokimyasal, fizikokimyasal çözünmelerle bunlar, topraktan yeraltı suyuna, oradan denize gidiyor. Balık tutuyorsun, balık yiyeceksin, besin zincirinde sarsıntı izi var. İnsanları uzun periyotta tahminen de kanser ederek süründürerek öldürüyor. Herkes yalnızca yıkıma odaklanıyor ne yazık ki. Altıncısı iktisat, zelzele kentin iktisadını çökertir. Bunun çökmemesi lazım. Zelzeleden sonra ayağa kalkmak için iktisada muhtaçlık var. Şayet güçlü olmazsa bugün Güneydoğu üzere olursun. Prof. Dr. Naci Görür bir yerin belediye lideri olsa bu 6 şeyi önemserdi ki bana da adaylık teklif edildi, kabul etmedim.
