6 Şubat 2023 gece saat 04.17’de, Kahramanmaraş’ın Pazarcık ilçesi 7.7 ile sarsıldı. Vakti durduran bu sarsıntı Kahramanmaraş, Adıyaman, Hatay, Malatya, Gaziantep, Adana, Kilis, Osmaniye, Diyarbakır, Şanlıurfa ve Elazığ’ı etkiledi. 11 ili yıkan 7.7’lik sarsıntısı şimdi tam olarak idrak edememişken 9 saat sonra bu kere Elbistan merkezli 7.6 büyüklüğünde ikinci bir sarsıntı meydana geldi. 500 atom bombası gücündeki zelzeleler, 120 bin kilometrekarelik alanda tesirli oldu. Zelzeleler o kadar güçlüydü ki konutlar, iş yerleri, hastaneler, yollar, köyler yerle bir oldu. Hatay’da 400 metre uzunluğunda dev bir yarık oluştu. Gaziantep’te iki zirve birbirine kavuştu. Köyler kaydı, ikiye bölündü. 110 saniye süren iki sarsıntıdan bölgede yaşayan 14 milyon kişi etkilendi. 53 bin 537 kişi canından oldu, 107 bin kişi yaralandı. 40 bin bina yıkıldı, 200 binden fazla bina ağır hasar aldı. Bugün, 6 Şubat 2023’te meydana gelen Kahramanmaraş sarsıntılarının birinci yılı ve acılar hâlâ çok taze…
Bazı yaraları bayrak sarar
Prof. Dr. Nuran Yıldız- Ankara Üniversitesi Bağlantı Fakültesi Öğretim Üyesi (HATAY)
Adana Havalimanı’ndan Hatay’a hakikat gidiyoruz. Araçta gazeteciler ve akademisyenler var. İşi araştırmak ve anlatmak olan şahıslar bir ortadaysa, orada asla sessizlik olamaz.
Espriler yapılır, kahkahalar yükselir. Bu sefer tadı yok kimsenin. Daha evvel kaç sefer geldik, kaçı zelzeleden önceydi, kaçı sonra konuşuyoruz.
Belli ki hiçbirimiz iyileşmemişiz, uzun müddet de iyileşmeyeceğiz.
Gözlerimizi sağlı sollu uzanan yıkıntılardan kaçırmaya mazeret arıyoruz olmuyor, yine molozlara saplanıp kalıyor bakışlarımız.
O yeryüzü kabusunun, 6 Şubat’ın yıl dönümündeyiz. Hatay’ın Amik Ovası’na yayılmış güzelim saçlarının tarumar oluşunun üzerinden
365 gün geçmiş. Saçlar taranmadan duruyor öylece. Birtakımı cam kırıkları formunu almış, birtakımı enkazda salınan perde olmuş.
Pencereden akıp giden manzaraları, Mustafa Kemal’in zihnime çivi üzere çakılmış cümlesi bastırıyor: “Milletime kelam verdim, ‘Hatay’ı alacağım’ dedim, Milletim benim dediğime inanır. Sözümü yerine getiremezsem onun yüksek huzuruna çıkamam, (…) yaşayamam.” 1937’de Fransız Büyükelçinin yüzüne söylüyor. Milletine 1921’de verdiği kelamı hatırlatıyor. Öldüğü güne kadar o kelamı yerine getirmek için uğraş veriyor.
‘Mavi Vatan’ımıza kucak açıyor
Stratejiler… Taktikler… Baş döndürücü bir bağlantı yönetimi… Ve mevti bile kelamını tutmasına mani olamıyor, 1939’da Hatay, zati daima ilişkin olduğu vatanın gövdesine bağlanıyor.
Mezopotamya’nın hayat fışkıran topraklarının Akdeniz’e açılan kapısı, “Mavi Vatan”ımızın dalgalarına kucak açıyor. Az ötesindeki vefat tarlasına dönüşen Gazze’de, global akbabaların insan eti yemelerinin nedenlerini düşününce, Hatay yedi düveli kıskandıracak bir mücevher üzere duruyor.
Tez vakitte üzerine yığılmış molozu, toz toprağı silinmeyi bekleyen bir mücevher üzere.
Moloz yığınlarına bakarken bir evvelki gelişimi düşünüyorum. Sarsıntıdan 2 buçuk ay sonraydı, gece yarısı. Hatay’ın orta yerinde. Bir konteyner kentin tam ortasında bulduğum taşın üzerinde yaşamaktan utana utana oturuyorken. Acıdan çökmüş gözleriyle bir bayan karşıma gelip durmuştu. Bakışmıştık. “Yarın gideceksiniz ve buraları unutacaksınız” dedi fısıltıyla.
Elindeki çantasına sıkı sıkıya sarılmasından, saçlarını tarama biçiminden muhakkak ki güngörmüş bir bayandı. “Asla!” demiştim, unutulacak bir yıkım mı bu?
Hatay’da o bayanı bulabilsem keşke. Gözlerine baka baka diyeceğim ki “Unutmadım, unutmadık!”
Kafamda türlü fikirler, geceki yağmurun birikintilerine, çamurlara bata çıka gidiyor aracımız.
Hatay’ın acıdan donmuş imgeleri ortasında ilerliyoruz. Sokaklar tanıdık ancak tanıdığım binalar yerinde yok. Yol kenarından gençler geçiyor, güya tertemiz bir kentin parlak kaldırımlarında yürüyor üzere boş vermiş görünüyorlar. Boş vermeseler ne değişecek umursamazlığı tahminen de.
Annesinin elini tutmuş bir çocuk bileğine bağlanmış uçan balonuna gülümseyerek bakıyor.
Ne kadar güçlü olursa olsun evvel çocuklar alışıyor şartlara. Hatay’a her gelenin uğrak yeri olan Uzun Çarşı’ya yanlışsız yürüyoruz. Hatay’da hayatta kalmak ne kadar talih işiyse, hayatı sürdürmek de o kadar baht işi görünüyor.
‘Biz burada direniyoruz’
Hayat zelzeleden çabucak sonra donmuş güya. Yıkık pencerelerden dökülen camların üzerinden geçiyor, zirvemizde uzanan kalaslar düşer mi diye gözüm onlarda. Foto muhabiri Yavuz, “Başımıza bir şey düşerse diye kaygılanırsanız, dertsiz yürüyecek bir sokak bulamazsınız burada” diyor.
Rahatlıyorum tuhaf bir halde. Kaldırımda yürüyen gençleri artık anlıyorum.
Uzun Çarşı beklediğimden kalabalık. Tohum satan Hasan’a da söylüyorum bunu. “Bu da kalabalık mı” diyor. Üzüldüğümü görüp ekliyor “Biz burada kâr etmek için çalışmıyoruz, direniyoruz yalnızca.”
Hatay’ı özetleyen cümle bu, tek sözlük: “Direniyoruz.” Zelzeleye, yıkıma, çamura karşı direniyor Hatay. Hayatta kalmak için içinde olduğu tüm aksiliklere direniyor. Çayırcı Hasan Usta’nın kapısında, humus müşterisi gözleyen Hasret Hanımın omuzuna dokunup kendimi tanıtıyorum. “İyiye gidecek diye bekliyoruz” diyor. Hatay bekliyor.
Uzun Çarşı Dayanışma ve Güzelleştirme
Derneği Lideri Mehmet Gündüz bardağa doldurup uzattığı şalgamın parasını almıyor.
Israr etmek için minik dükkanına giriyorum.
“Ne hoş sizin dükkâna bir şey olmamış” diyorum.
Gülümsüyor, “Olmaz mı”” diyerek duvara astığı bayrağı tutup üst kaldırıyor. Altında Hatay zelzelesi öylece duruyor. Kocaman bir delik, dökülen molozlar. “Bayrağımızla kapatıyoruz yıkılmış yerleri, bir şey olmamış üzere görünüyor” diyor.
Yaralarımız ne kadar büyük olursa olsun o yaraları bayrak örtüyor, güzelleşmeyi bekliyoruz.
İnsanın konutu üzere olur mu?
PINAR AKTAŞ Hatay
Büyük felaketin birinci yıldönümünde Hatay’da, Tarihi Uzun Çarşı’dayız. Hatay’ın en kalabalık yeri. Kalabalık derken sokaklar, caddeler ıssız, kalabalıktan kasıt bir avuç insan… Dükkânlar açık, esnaf bizim üzere yabancıları izliyor bir yandan. Yanlarına yanaşıyorum biraz utangaç. Ne soracağız ne konuşacağız ne yanıt vermelerini bekliyorum? O kadar acıya karşın Hatay’ın insanları zelzeleden evvel olduğu üzere zelzeleden sonra da misafirperver, acılara karşın güler yüzlü…
Selahattin Şabanoğlu “Bir kahve ikram edeyim” diye buyur ediyor dükkânına. “Çarşı yıkılıp yine yapılacakmış” diyorum. Zira konuştuğumuz çarşı esnafı evvel konteyner çarşıya taşınacaklarını daha sonra tarihi çarşının yıkılıp yine yapılacağını anlatıyor. Şabanoğlu “Tamamı yıkılsa nasıl yapılacak” diyor, yalnızca yıkılanlar yenilenecekmiş, bölgeye gelen siyasilerle konuştuklarını anlatıyor. “Ama siyaset istemiyoruz, hizmet istiyoruz” diye de ekliyor.
‘Hiçbir yere sığamıyorum’
Çarşıda ilerlerken Bahattin Aydın isminde bir beyefendi yolumuzu kesiyor. O da birebir şeyi söylüyor “Siyaset istemiyoruz, bize hizmet getiren insan istiyoruz” diyor. “Mesela” diyor, “Mezarlıktaki yer taşları… Birini bile düzeltse ben tekrar ona oyumu veririm. Burada herkesin parası yok ki…” Elini cebine atıp cep telefonunu çıkarıyor, pek itidalli başlıyor cümleye: “Ben karımla oğlumun mezarını yaptırdım geçenlerde, kaç lira tuttu biliyor musun?” diye soruyor ve sesi titreyerek eşi ve oğlunun mezarının fotoğrafını gösteriyor. “Bu eşim, bu oğlum… 44 bin lira! Herkes bunu yaptıramaz ki!” diye devam ediyor. Karşımda duran diğer bir beyefendi var. Herkesin gözleri yaşlı. “Ben o günden beri dolaşıyorum. Kızıma gidiyorum bir hafta. Arkadaşıma gidiyorum bir hafta. Tek başıma hiçbir yere sığamıyorum. İnsanın konutu üzere olur mu?” diye soruyor.
‘İnsanlık kaybetti’
Bahattin Aydın, zelzeleden evvel 1000 lira kiraya verilebilecek, “içinde fareler dolaşan evin” bile fiyatının 5000-6000 lira olduğunu anlatıyor. İnsanların fırsatçılığından yakınıyor. Her şeyin ederinden daha değerliye satıldığını anlatıyor. Uzun Çarşı Dayanışma ve Güzelleştirme Derneği Lideri Mehmet Hançer Gündüz de tıpkı şeyden yakınıyor. Eliyle çarşının karşısındaki binaları gösterip “Eskiden kirası bin lira ya var yoktu bu konutların. Artık 7-8 bin lira istiyorlar” diyor. Sarsıntıdan evvel oturduğu meskenin kirası 3 bin lirayken artık 10 bin lira olmuş. “Hala her gün sarsıntısı konuşuyoruz. Çok büyük acı yaşadık fakat insanlık ismine hiçbir şey öğrenmedik” diye ekliyor.
Depremden sonra birinci kez
Saray caddesinde dolaşırken gözyaşlarıyla enkaza bakan bir bayanla karşılaşıyorum. İsmi Çiğdem Girişgen. Yerle bir olmuş bir dükkana bakıp “Eski çalıştığım işyeri, Telekom’du, sonradan restoran olmuştu” diyor. O da konuştuğumuz herkes üzere sarsıntıda birçok yakınını kaybetmiş. Serinyol’da yaşadığını, zelzele olduktan sonra birinci defa Antakya’ya gelme yüreği bulduğunu söylüyor: “Depremin birinci yıldönümünde anca gelip görebildim.”
Çarşıda ağabeyinin dükkânında çalışan Meral Yılmaz da zelzelede iki ablasını, yeğenlerini kaybetmiş. İki oğlu ve eşiyle zelzeleden kurtulmuşlar fakat ablaları ve yeğenlerini anlatırken gözyaşlarını tutamıyor ve ekliyor:
“Bir yıldır her gün ağlıyorum. Bu acı çok ağır.”
Toprağında filizlenmeye hazırlanan kent: HATAY
Prof. Dr. Barış Erdoğan (Üsküdar Üniversitesi Sosyoloji Kısım Başkanı)
Bir yıl evvel Hatay kenti tarihindeki en yıkıcı sarsıntılardan birini yaşadı. O gün vakit güya durdu; koca bir tarih, esaslı bir kültür ve binlerce can saniyeler içinde enkaz altında kayboldu. Lakin tıpkı bir tohumun karanlık, nemli toprağın bağrından yaşama tutunması üzere Hatay da yavaş yavaş kendini tekrar toparlamaya, umuda yanlışsız birinci filizlerini uzatmaya başlıyor.
Bu canlanışın izlerini kentin tarihi Uzun Çarşı’sında görmek mümkün. Sarsıntı sonrası karanlığa gömülen çarşıda esnaf bir bir kapanan kepenklerini açmaya başlamış. Çarşıda konuştuğumuz esnaf bu canlanışı konteynır kentlerin kurulmasına ve yaygınlaşmasına bağlıyor. Zelzele sonraki canını kurtarıp öbür kentlere göç edenlerin kıymetli bir kısmı elektrik, su ve maddi yardımın yapıldığı konteynırlarda yaşamak için kente geri dönüş yapmışlar. Geri dönüşlerle birlikte çarşı pazarda da gözle görülür bir hareketlilik yaşanmaya başlamış.
Çarşıda fırınını birinci açan esnaflardan biri kentteki alışveriş merkezlerinin yıkılmasının da insanları tarihi çarşıya yönlendirdiğini lisana getiriyor.
Merhamet hissini kaybetti
Felaket anlarında insanların en temel benlikleri ortaya çıkıyor. Bencillik ve fedakârlık, endişe ve cüret, ümitsizlik ve direnç yan yana duruyor. Hatay sokaklarında konuştuğumuz beşerler sarsıntının yalnızca binaları ve kenti değil, insan bağlarının dokusunu da derinden etkilediğini lisana getiriyorlar. Felakette akrabalık bağları sınandı, kimileri güçlendi, kimileri ise maalesef zayıfladı, kopma noktasına geldi. Sarsıntı sonrası Bursa’da akrabalarının yanına taşınan fakat orada yaşamaya dayanamayıp kente periyot ve isminin açıklanmasını istemeyen bir depremzede, “Deprem sonrası akrabalık alakaları çok değişti. Kimileri yaşadığı travmadan mı bilmem içindeki merhamet hissini kaybetti. Kardeş kardeşle konuşmaz oldu. Bazıları düzgünce bencilleşti fakat daha evvel bağlantılarım olmadığı kimi komşularımla uygun dost oldum” demekte. Çarşıda bir çay ocağı işleten bir öbür depremzede ise benzeri halde en yakınları tarafından kendisine fahiş fiyatlarla konut kiralanmaya çalışılırken daha uzak akrabaları tarafından bağırlarına basıldığını lisana getirmekte. Fakat herkesin söylediği ortak kelam Türkiye’nin dört bir tarafından insanların kendilerine yardım elini uzattığı… Elbette ki hala birçok sorun var lakin umutsuz yaşamak da mümkün değil. Bunu kentin ayakta kalmış binalarının üstüne çizilen renkli çiçek motiflerinde de görüyorsunuz. Kentte hayat her şeye karşın devam ediyor. Çiçekçiden küçük kafelere kadar türlü türlü dükkân hizmet veriyor.
Bize acımayan…
Tarihi çarşıda konuştuğumuz birçok zelzele mağdurunun lisana getirdiği ortak temalardan biri “bize acıyarak bakmayın”. Çünkü bir yıl öncesine kadar onların da herkes üzere bir ailesi, konutu, işi vardı. Depremzedelerin talepleri onlara yaklaşırken insanların bunu hiçbir vakit unutmaması. Onlara yardım eli uzatılırken onurlarını, öz hürmetlerini zedeleyecek davranışlardan kaçınılması. Hakikaten de bu talep hepimiz için çok değerli, çünkü Türkiye’de hepimiz depremzede adayıyız, yarın İstanbul ya da diğer bir kentimizi vuracak zelzelede birkaç saniyelik sarsıntıyla hepimiz her şeyimizi kaybedebiliriz.
Yaşlılar zorluk çekiyor
Kaybedilen yakınların yasını tutmak, fizikî sakatlıkların günlük hayatı sekteye uğratması, maddi çöküş ve anılarla dolu yerlerin yok oluşu zelzele sonrası Hatay’da insanları derinden etkileyen esas travmatik meseleler. Tırnaklarını kazıyarak bir hayat kuran, aile sahibi, iş sahibi olmuş aşikâr bir yaşa gelmiş, yaşadığı kentler bütünleşmiş insanların bu travmayı atlatmaları kısa mühlet zarfında güç. Bu nedenle kent dışına göç eden gençler bir biçimde hayata tutunurken orta yaş üstü beşerler birinci fırsatta kente dönüyorlar. Çarşıda konuştuğumuz bir öteki esnaf, “Akrabalarım bana kocaman bir yazlık mesken açtılar, deniz görünümlü bir konut, lakin yapamadım, burası (Hatay), kayıplarım beni çağırdı, ben de geldim” diyerek hayata tutunma savaşı vermekte.
