HASAN MERT KAYA / KAYIP İZLER ATLASI – Devletlerin kamuoyu önündeki bağlantıları çabucak her vakit aldatıcı, kibarlık ve nezaketle yapılan birer halkla alakalar ya da reklam çalışması üzeredir. Asıl bağlar ve gerçek birçok vakit perde gerisinde yaşananlar, öteki bir sözle madalyonun art yüzünde olanlardır. Öte yandan Churchill’in veciz tabiriyle; Devletler ortasında dostluk değil, süreksiz çıkar alakaları bulunur. Bu münasebetlerin düzenlenmesinde de istihbarat faaliyetleri hayati ehemmiyet taşır. Yaşanan bu istihbarat gayreti suratını hiç kesmeden devam eder. Büyük bir imparatorluğun yaşadığımız bu güçlü coğrafyadaki vârisi olan Türkiye Cumhuriyeti’nin günümüzde olduğu üzere geçmişinde de perde ardında bu bağların derinliklerini devlet için araştırıp, gerekli makamlara sunan isimleri, gizli kahramanları vardı.
Teşkilât-ı Mahsusa
Osmanlı Devleti’nin belli bir nizam ve sistem dahilinde yapılanmış bir istihbarat kuruluşu oluşturması epey geç, hatta devletin son vakitlerine hakikat gerçekleşti. Devletin Balkanların akabinde Ortadoğu’da da çabucak her yerden kuşatılıp, yıkıcı faaliyetlerin doruğa çıkması devletin bu durumlarda nitelikli haberler alıp, ona nazaran önlemler geliştirmesini mecburî kıldı ve nihayet 17 Kasım 1913 tarihinde Enver Paşa tarafından Teşkilât-ı Mahsusa isimli istihbarat örgütü kuruldu. Lakin Teşkilât-ı Mahsusa uzun ömürlü olmadı ve 1918 yılında imzalanan Mondros Ateşkes Antlaşması uyarınca feshedilip dağıtıldı. Kuruluşundan itibaren aktif olduğu altı yıl boyunca yaşanan 1. Dünya Savaşı esnasında birçok askeri ve paramiliter çalışmalarda bulunan Teşkilât-ı Mahsusa savaşta kıymetli vazifeler yerine getirmişti.
Karakol
Milli Gayret ve Türk Kurtuluş Savaşı’na giden yolda İstanbul’un işgali kuşkusuz önemli bir travma oluşturdu. Hem 1. Dünya Savaşı’nda yenik düşmenin hem de payitahtın İngiliz ve Fransız askerlerinin denetimine geçmesinin nitekim de vatanseverler üzerinde kıymetli etkileri olmuştu. Bu periyotta çeşitli zımnî istihbarat yapıları oluştu. Bilhassa İstanbul’daki işgalcilerin müdahalesinden kaçınmak için bu zımnilik temeldi. Bu doğrultuda birinci kurulan bâtın direniş ve istihbarat yapısı İstanbul merkezli kurulan Karakol Cemiyeti oldu. Karakol Cemiyeti İstanbul’daki işgalcilerin faaliyetlerini yakından izliyor ve Anadolu’daki direniş hareketini örgütleyen Gazi Mustafa Kemal ve arkadaşlarına haber veriyordu. Öte yandan İstanbul’dan Anadolu’ya silah, mühimmat sevk edilmesiyle Osmanlı subaylarının kentten dışarı çıkarılması yeniden Karakol Cemiyeti’nin verdiği değerli hizmetlerdendi. Lakin İstanbul’un çok daha sıkı bir denetimle ikinci kez işgal edildiği 1920 yılında Karakol Cemiyeti’nin üst seviye yöneticilerinin tespit edilerek tutuklanması cemiyete vurulan büyük bir darbe oldu. Öte yandan cemiyetin Rusya’daki Bolşevikler ile yakın bağlar geliştirmesi ve Ulusal Gayret hareketini tek başına sahiplenen bir hal takınması, Anadolu’daki liderlik takımını rahatsız etmiş ve yüklü olarak İttihat ve Terakki mensubu isimlerin bulunduğu bu cemiyetin hareketin dışında bırakılmalarına neden olmuştu.
Yavuz, Hamza, Felah ve Zabitan Grupları
Karakol Cemiyeti’nin dağılması bu alanda oluşan bir boşluğu da beraberinde getirdi. Oluşan boşluğu gidermek ve Ulusal Gayret takımına takviye olmak maksadıyla Zâbitân Kümesi ve Yavuz Kümesi üzere daha küçük ölçekli istihbarat kümeleri oluşturuldu. Bu kümelerden birisi de 1920 yılında aktif olan Hamza Kümesi isimli yapıydı. Hamza Grubu’nun ismi 1921 yılında Felâh Kümesi olarak değiştirildi ve bu istihbarat kuruluşları Türk Kurtuluş Savaşı sonuna kadar faaliyetlerini sürdürüp, bağımsızlığa giden yolda kıymetli katkılar sağladı. Felah kümesi kuruluşunda Moltke ismiyle ortaya çıkmıştı. Küme idarecilerinden Neşet beyin yaptırdığı mühürde kümenin ismi Moltke kümesi olarak belirlenmişti. Eminönü’nde balık pazarının köşesindeki Hüseyin Hüsnü Eczanesi’nin tavan ortası, kümenin birinci kapalı çalışma yeriydi. Küme kimi vakit ise İstanbul’un Anadolu yakasında, mühendis İhsan beyin Üsküdar Selimiye’deki meskeni ve Neşet beyin Beylerbeyi’ndeki Hazım Paşa yalısını çalışmalarında kullanıyordu.
Mim Mim Grubu
Enver Paşa tarafından kurulan ve kısa ismi Mim Mim olan istihbarat yapısına 3 Mart 1921 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından resmi bir yapı kazandırıldı. Mim Mim öncesinde 1921’e kadar etkin olan ve periyodun Genelkurmay Başkanlığı tarafından oluşturulmuş Askeri Polis Teşkilatı vardı ki bu teşkilat bugünkü Jandarma teşkilatımızın da gibisi bir vazife yürütüyordu. Ek olarak yeniden Genelkurmay tarafından bilhassa Anadolu’da 1921-1922 ortasında faaliyet gösteren Tedkik Heyeti Amirlikleri mevcuttu. MM örgütünün takımları asker ve sivil bireylerden oluşuyordu. Örgüt bilhassa İstanbul’da büyük bir casus ve haber alma ağı kurdu ve Anadolu’ya silah ve cephane kaçırılması faaliyetlerini başarılı bir biçimde planlayıp yönetti. Düşman karargâhlarına, düşmanla iş birliği yapan kümelere ve çeşitli başka yabancı yapılara sızarak çok kıymetli evrak ve bilgiler sağladı. Kurtuluş Savaşı sırasında öbür istihbarat kümeleriyle da iş birliği yapan örgütün faaliyetleri, İstanbul’un Kurtuluşu’ndan sonra 1923 yılında son buldu. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan 1925 yılı sonuna kadar geçen vakit aralığında istihbarat çalışmaları Ordu Müfettişlikleri İstihbarat Şubeleri tarafından sürdürüldü.
Temas Sergisi
İstanbul Taksim’deki Atatürk Kültür Merkezi’nde geçtiğimiz ocak ayında Ulusal İstihbarat Teşkilatı tarafından açılan Temas isimli stant Osmanlı’dan Cumhuriyet devrine istihbaratın tarihine ait değerli evraklar içeriyor. 11 Şubat tarihine kadar açık olan ve fiyatsız düzenlenen stantta istihbaratta kullanılan gereç örneklerinin yanı sıra, Mah, Yavuz ve Felah kümelerine ilişkin dokümanlar, ünlü İngiliz casusu Arabistanlı Lawrence’ın Türk istihbaratınca gerçekleştirilen takibine dair raporlar üzere çok sayıda ilgi alımlı ve tarihi değere sahip evrak teşhir ediliyor.
Milli Emniyet Hizmeti
1926 yılı başında devrin Genelkurmay Lideri Mareşal Fevzi Çakmak’ın buyruğuyla kısa ismi MAH olan ve Türkiye Cumhuriyeti’nin birinci istihbarat kurumu olan Ulusal Emniyet Hizmeti Riyaseti kuruldu ve çalışmalarına başladı. Hazırlık ve yapılanma çalışmalarının akabinde 6 Ocak 1927 tarihi kurumun resmi kuruluş tarihi oldu. Başkanlığına Şükrü Ali Ögel’in atandığı kurum, çalışmalarını 1965 yılına kadar sürdürdü ve bu tarihten itibaren yerini Ulusal İstihbarat Teşkilâtı’na bıraktı.
